2022

Poznaj CITIZENPLAN bliżej

kontakt@citizenplan.pl

Międzynarodowa Unia Geograficzna (International Geographical Union, IGU) zrzeszająca geografów z całego świata obchodziła w tym roku swoje 100-lecie. Z tej okazji w Paryżu, na słynnej Sorbonie odbył się jubileuszowy kongres. W trakcie konferencji, w ramach sesji zorganizowanej przez komisję Geography of Governance IGU, miałam ogromną przyjemność wygłosić referat będący wstępem do moich badań poświęconych roli wiedzy mieszkańców w procesach decyzyjnych w planowaniu przestrzennym.

W ramach IGU corocznie organizowane są dziesiątki różnych wydarzeń o charakterze naukowym, jednak to odbywające się co 4 lata kongresy przyciągają najwięcej naukowców – przedstawicieli zarówno geografii fizycznej, jak i społeczno-ekonomicznej oraz dyscyplin pokrewnych. Jest to wydarzenia o masowym charakterze, wymagające wcześniejszego skrupulatnego zapoznania się z programem – jednocześnie, w różnych lokalizacjach, odbywa się ponad 30 sesji. Poza największymi kongresami IGU, warte uwagi są wydarzenia organizowane przez poszczególne komisje (wykaz dostępny tutaj). Są to spotkania o dużo bardziej kameralnym charakterze, przez co gwarantujące lepsze warunki do wymiany kontaktów i nawiązywania relacji naukowych.

W trakcie swojego wystąpienia przedstawiłam założenia oraz wstępne wyniki badań poświęconych roli wiedzy mieszkańców w procesach decyzyjnych w gospodarce przestrzennej w kontekście zastosowania partycypacyjnych systemów informacji geograficznej (PPGIS). Dotychczasowe badania poświęcone wdrażaniu PPGIS w ramach procesów planistycznych, które realizowałam na terenie aglomeracji poznańskiej w latach 2015-2020, wykazały wyraźną lukę w zaangażowaniu mieszkańców we wczesnych etapach procesu decyzyjnego o czym pisałam m.in. w tym artykule oraz w monografii podoktorskiej (Bąkowska-Waldmann, E. 2021. Partycypacyjne systemy informacji geograficznej (PPGIS) w procesach decyzyjnych w gospodarce przestrzennej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe).

Wiedza w planowaniu przestrzennym

Pracując przy procesach partycypacji publicznej – zarówno jako badaczka, jak i praktyczka spotkałam się z wieloma wyzwaniami związanymi z jakością i charakterem wkładu mieszkańców w procesy decyzyjne. Należało do nich m.in. ograniczające podejście planistów i urzędników do konsultacji społecznych wyłącznie jako do elementu procedury administracyjnej, a nie etapu szerszego procesu projektowego (decyzyjnego). Za kluczowe uznałam w tych warunkach pytanie: Jak podnieść wartość konsultacji społecznych, skupiając się na wiedzy mieszkańców, a nie wyłącznie na ich oczekiwaniach (wnioski do projektu planu) czy opiniach (uwagi do projektu planu)? W tym celu przyjęłam trójetapowe podejście do wykorzystania wiedzy obejmujące jej gromadzenie, integrację, a w konsekwencji - tworzenie nowej wiedzy.

Skupiając się na wiedzy w planowaniu przestrzennym, powinniśmy zacząć od źródeł i procesu gromadzenia istniejącej wiedzy. Dla planistów są to w szczególności: badania terenowe i geodezyjne, analiza istniejących danych (bazy danych, mapy, archiwa) oraz studia literaturowe, w tym analiza wcześniejszych badań dotyczących danego problemu będącego przedmiotem procesu decyzyjnego. Jednak także i same konsultacje społeczne mogą być sferą pozyskiwania danych – mieszkańcy mogą przekazywać swoją wiedzę związaną np. z aktualną charakterystyką obszaru oraz doświadczeniami związanymi z funkcjonowaniem w danej przestrzeni. W wyniku konsultacji społecznych urbanista może dysponować szerszą wiedzą na temat tego, co należy zmienić i jakie są pożądane cele przyszłego rozwoju danego obszaru.

Drugim etapem jest integracja wiedzy, co w literaturze bardzo często określa się jako centralny aspekt planowania przestrzennego. Integracja wiedzy pochodzącej z różnych źródeł ułatwia zrozumienie problemu. Proces ten jest postrzegany jako sposób na lepsze zrozumienie konfliktów i skuteczniejsze ich rozwiązywanie. Według Stepanovej i in. (2020) w integracji wiedzy w planowaniu przestrzennym istnieją cztery kluczowe elementy – wiedza naukowa, wiedza lokalna, wiedza administracyjna i wiedza zawodowa. Integracja odbywa się nie tylko horyzontalnie – wśród tych czterech grup, ale także i wertykalnie – kiedy to wiedza jest włączana do procesu decyzyjnego i tworzonych polityk. Niektóre z kluczowych pojęć, jakie przewijają się w literaturze przedmiotu w odniesieniu do integracji wiedzy to: twierdzenia o wiedzy, pluralizm wiedzy, czy też wielość wiedzy itp.

Mówiąc o integracji wiedzy w planowaniu przestrzennym możemy posłużyć się metaforą góry lodowej – w której nad powierzchnią wody mamy wiedzę ekspercką (zawodową, naukową i administracyjną) – czyli wiedzę, którą możemy zmierzyć i uzyskać do niej dostęp. A pod powierzchnią wody – wiedzę lokalną, którą można też nazwać wiedzą niespecjalistyczną, wiedzą mieszkańców lub wiedzą laicką. Jest to wiedza, do której nie możemy uzyskać dostępu korzystając z baz danych czy archiwów. Czasami nawet studia terenowe nie są wystarczające. Mieszkańcy ze swoimi codziennymi doświadczeniami z i w przestrzeni są głównym źródłem niedającej się zmierzyć wiedzy o okolicy. Pomiędzy nimi mamy wiedzę ukrytą i wiedzę tradycyjną.

Integracja wiedzy interesariuszy prowadzi do tworzenia, czy też produkcji wiedzy. W procesie tym uczestniczą także mieszkańcy, którzy dzielą się swoją lokalną wiedzą o okolicy. Z tej perspektywy partycypacja publiczna to proces wspierania pracy planistów wiedzą mieszkańców.

Z perspektywy polskiego systemu planowania przestrzennego (podobnego do systemów w innych krajach europejskich) wyraźnie widoczny jest brak miejsca dla wiedzy mieszkańców w procesie planowania. W procedurze sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego mamy do czynienia z dwoma etapami konsultacji społecznych – na początku procesu, kiedy mieszkańcy (i inni zainteresowani) mogą wyrazić swoje propozycje dotyczące zagospodarowania terenu, a drugi – na końcu procesu projektowania, kiedy różne podmioty mogą zgłaszać uwagi do projektu. W rzeczywistości jednak te dwa etapy i związanie z nimi pytania nie są skoncentrowane na wiedzy mieszkańców.

Przedstawiając proces decyzyjny w postaci modelu, na którym na różnych etapach (diagnozy, projektowania, finalizacji oraz implementacji) przeplatają się (mające różną intensywność) różne procesy związane ze zbieraniem i przetwarzaniem danych, pracami projektowymi oraz partycypacja publiczną wyraźnie widoczne są luki w pozyskiwaniu i wykorzystaniu wiedzy. W ramach aktualnych badań finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki (2021/05/X/HS4/01507) interesuje mnie rola i miejsce wiedzy lokalnej w podejmowaniu decyzji w planowaniu przestrzennym w kontekście wypełnienia tych dwóch luk. Pierwszym etapem badań było badanie ankietowe przeprowadzone za pomocą geoankiety dotyczące jakości życia i zagospodarowania przestrzennego. Do tego badania zrekrutowałam ok. 300 mieszkańców wybranego obszaru Poznania. Drugim krokiem była analiza zebranych danych i porównanie ich z istniejącymi danymi oraz aktualnym zagospodarowaniem przestrzennym. Na ostatnim etapie zostaną przeprowadzone wywiady z przedstawicielami Urzędu Miasta Poznania (głównie urbanistami), których celem będzie ocena danych zebranych od mieszkańców i weryfikacji potencjalnej roli tego typu danych w procesach decyzyjnych.

Partycypacyjne systemy informacji geograficznej, które są kluczowym elementem moich badań, można zdefiniować jako zestaw metod i narzędzi opartych na GIS służących do angażowania społeczeństwa w procesy decyzyjne w planowaniu przestrzennym. Dotychczasowe badania pokazują, że głównym efektem wykorzystania PPGIS w planowaniu przestrzennym w Polsce jest wzrost liczby osób zaangażowanych w konsultacje społeczne. Może to skutkować zbudowaniem silniejszej argumentacji w negocjacjach z inwestorami, podniesieniem świadomości na temat możliwych konfliktów interesów czy zwiększeniem zainteresowania mieszkańców procesem planowania. Jednym z głównych założeń PPGIS jest zwiększenie poziomu partycypacji publicznej, jednak wyniki badań, które przeprowadziłam w latach 2015-2020 na przykładzie dziewięciu procesów decyzyjnych, a także wyniki badań innych badaczy wskazują, że zastosowanie PPGIS nie ma znaczącego wpływu na wzrost poziomu partycypacji społecznej (rozumianej jako wpływ na podejmowanie decyzji). Głównymi przyczynami tej sytuacji są brak lub małe zaangażowanie mieszkańców na diagnostycznym etapie procesu decyzyjnego oraz niewłaściwe motywacje do stosowania PPGIS i cele konsultacji społecznych. W procesach, w których zastosowano PPGIS skupiano się głównie na liczbie respondentów i utworzeniu kanału komunikacji, co było przede wszystkim umotywowane kształtowaniem wizerunku otwartości samorządu na mieszkańców.

Niniejsze badania stanowią pilotaż do szerszego spojrzenia na rolę wiedzy i PPGIS w procesach decyzyjnych w planowaniu przestrzennym. Na aktualnym etapie prac sformułowałam zestaw pytań, które będą towarzyszyły moim badaiom - wynikają one z trzech zagadnień: zarządzania partycypacyjnego, wiedzy w kontekście władzy oraz teorii zarządzania wiedzą w organizacji.

Wybrana literatura:

Bąkowska-Waldmann, E. (2021). Partycypacyjne systemy informacji geograficznej (PPGIS) w procesach decyzyjnych w gospodarce przestrzennej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe.

Rydin, Y. (2007). Re-examining the role of knowledge within planning theory. Planning Theory, 6, 52-68.

Stepanova, O., Polk, M., Saldert, H. (2020). Understanding mechanisms of conflict resolution beyond collaboration: an interdisciplinary typology of knowledge types and their integration in practice. Sustainability Science, 15, 263-279.

Stepanova, O., Saldert, H. (2022). Knowledge use analysis as a way to understand planning conflicts. Two cases from Gothenburg, Sweden. Cities, 124.

Timmermans, H. (red.) (1997). Decision Support Systems in urban planning. Spoon Press.

Inne artykuły